Ես հիմա տարիների հեռվից մտածում եմ, որ Աստծո կամոք մեր դպրոցի VIII դասարաններից մեկը բաժանվեց մյուս դասարաններին, և իմ VIII դասարան եկան այդ դասարանից շատերը, որոնց մեջ էր Վարդան Ստեփանյանը: Ես ծանոթ էի նրա մայրիկի հետ՝ հրա՜շք մայր, հրա՜շք հայուհի, կիրթ, զարգացած, գրադարանավարուհի տիկին Զարիկի հետ, որի երկու որդիները և դուստրը սովորում էին մեր դպրոցում (ցավոք չեմ դասավանդել ո՛չ Տիգրանին, ո՛չ էլ Արմինեին):
Ես կարդում էի իմ դասարան եկած նոր աշակերտների անունները. նրանք ոտքի էին կանգնում, ես նայում էի նրանց, ժպտում, սիրով ասում ՝ նստի՛ր: Բոլորն էլ լավն էին, հերթը հասավ Վարդանին. նա կանգնեց, նայեց ինձ, ժպտաց (հիմա, երբ գրեթե 40 տարի է անցել այդ երջանիկ օրից), ես նայեցի նրա դեմքին, աչքերին, որոնց մեջ ասես բոց էր կայծկլտում, ժպտացի, ասացի. «Նստի՛ր, Վարդան», բայց նա չնստեց, ասաց. «Այսօր ես շատ ուրախ եմ, որ վերջապես Ձեր դասարանում եմ»: Տեսե՛ք, անցել է շուրջ 40 տարի, բայց հիմա, երբ սիրտս ու հոգիս վիրապատ են, երբ ես անցյալով եմ խոսում իմ հրա՜շք Վարդանի մասին, թվում է Վարդանը կանգնած է, ես լսում եմ նրա ձայնը…
Եվ այսպես. ես այս թղթերին եմ հանձնում Վարդանի՝ իմ աննման տղայի, հրա՜շք աշակերտի մասին մի քանի հուշիկներ իմ հոգում անթեղված, միշտ ինձ հետ շնչող, ապրող հուշապատումից, որն ինձ հետ շուտով կտանեմ երկնային կյանք, ուր անպայման կհանդիպեմ իմ Վարդանին և բոլոր նրանց, ովքեր վաղուց այնտեղ են….
Զարիկին
Զարի՛կ, Վարդանի մա՛յր ազնվատոհմ,
Արև անմար, հրաշք բերեցիր Դու աշխարհ,
Րոպե անգամ, գիտեմ, չի լռում ցավդ,
Իրիկուն֊առավոտ Վարդանիդ հետ ես,
Կանցնեն օրեր, տարիներ, տասնյակ տարիներ,
Ինքը՝ Վարդանդ, միշտ կզրուցի Քեզ հետ
Նիրվանա է
հոգումդ մի՛շտ, Վարդանիդ հետ ես…
Անցնում էինք Պարույր Սևակի ստեղծագործությունները: Ես խոսում էի Սևակի սիրային բանաստեղծությունների մասին. անգիր ասացի «Նորից չեն սիրում…, սիրում են կրկին» և, ինչպես միշտ հարցրեցի. «Երեխանե՛ր, շուտով սերը կբախի և ձեր սրտի դուռը, ի՞նչ է ուզում ասել, ավելի ճիշտ՝ ի՞նչ է նշանակում. «Նորից չեն սիրում…, սիրում են կրկին»: Մի րոպե հետո շատերը ձեռք բարձրացրին, իսկ Վարդանը ձեռքը թափահարում էր (միշտ՝ 3 տարի շարունակ, հենց որ հարց էի ուղում դասարանին, առաջին պատասխանողը Վարդանն էր): Ես ձայնը տվեցի Վարդանին… Նա այնպես մեկնաբանեց, որ ես հիացած ասացի. «Կեցցե՛ս, տղա՛ս, այո՛, Սևակն այդպես է մեկնաբանում սերը: Ահա Վարդանիս պատասխանը. «Իսկական սերը չի մարում, այն մնում է մարդկանց հոգում, ուրիշների են հանդիպում, ինչ-ինչ պատճառներով կարող է սիրոները հեռանան, բայց այդ սերերը մնում են, ու այդպես՝ «նորից չեն սիրում…, սիրում են կրկին»: Հետո ես Վարդանին ու մյուսներին հիշեցրեցի Անուշի, Աշոտ Երկաթի սերը հաստատելով, որ «նորից չեն սիրում…, սիրում են կրկին»:
Սևակի «Մոր ձեռքերը» բանաստեղծությունը վերլուծելուց առաջ անգիր ասացի, հիշեցինք Իսահակյանի, Շիրազի՝ մորը նվիրված բանաստեծությունները. անգիր գիտեին (դրանք անցել էին արդեն): Շատերը արտասանեցին այդ հեղինակների՝ մորը նվիրված բանաստեղծությունները, եկավ Վարդանը և արտասանեց Շիրազի բալադը՝ «Ասում են իբրև խարույկի վրա…»: Նրա աչքերը լցված էին արցունքով… Ասացի. «Այսօր տուն կգնաք, մայրիկներիդ համար կարտասանեք Սևակի «Մոր ձեռքերը» և կհաբուրեք նրանց ձեռքերը: Հետո ծնողները շնորհակալություն հայտնեցին ինձ դրա համար:
Անցնում էինք Դեմիրճյանի «Վարդանանքը»: Բոլոր իմ աշակերտները (50 տարի այդպես է եղել) նախօրոք պիտի լավ կարդացած լինեին մեծածավալ վեպերը: Ես միշտ նրանց հիշեցնում էի, որ մեկ ամիս հետո անցնելու ենք «Վարդանանք», «Գևորգ Մարզպետունի», «Սամվել», անգամ պոեմները, պատմվածքները, նովելները պիտի նախապես կարդացած լինեին:
Ահա եկավ «Վարդանանք» վեպի ուսումնասիրման, վերլուծության, սիրո, անսահման հայրենասիրության, հայրենիքի համար գիտակցված զոհաբերության գնալու հրաշալի դասերի ժամանակահատվածը:
Ահա այդ դասերից մեկը՝ «Վարդանանքի» սյուժեն (աշակերտներն են պատասխանում իմ հարցերին) երկու ժամ. երկրորդ ժամին բնութագրում եմ Վարդան Մամիկոնյանին:
Այդ օրը կրթության նախարարությունից մի քանի ուսուցիչներ գրականագետ Աշոտ Ամիրյանի գլխավորությամբ դպրոց էին եկել՝ լեզվի և գրականության դասեր լսելու (միշտ դպրոց էին գալիս հանկարծակի՝ նախօրոք չհայտնելով իրենց գալու մասին. այն ժամանակ այդպես էր): Արդեն ասացի, որ իմ X«ա» դասարանի I և II ժամերը «Վարդանանք» վեպին էին տրված: Այդ ժամերին Վարդանը տարերքի մեջ էր. նա իրեն զգում էր Վարդան Մամիկոնյանի կողքին: Հիմա չեմ կարող այդ բոլորը նկարագրել, միայն ասեմ, որ երբ ես ընդհատում էի խոսքս և հարց ուղղում դասարանին, Վարդանն էր պատասխանողը, լսողները հիացած էին հատկապես Վարդանով: Ես հարցրեցի. «Երեխանե՛ր, ի՞նչ է նշանակում «ռամկական մարտակարգ»: Վարդանն այնպես պատասխանեց, որ Աշոտ Ամիրյանն ասաց. «Կեցցե՛ս, տղա՛ս»:
Ես էլ հուզված նայում էի Վարդանին. այդ պահին նրա հոգում փոթորիկ կար. երևի այդ պահին Աստված արդեն որոշել էր Վարդանի գալիք ուղին, նրա մեջ այդ պահին ձևավորվում էր ապագա հերոսը: Նորից մի պահ Վարդանիս հետ ես խոսում էի Զոհրապի «Զաբուղոն» նովելի մասին, ասացի, որ սիրուն դավաճանել նշանակում է Աստծուն ուրանալ, բոլորը տխուր էին. արդեն գիտեին «Այրին», «Փոստալը», հարցրեցի. «Երեխանե՛ր, ձեր կարծիքով Զաբուոն, որ փախել էր բանտից, եկել էր իր միակ սփոփանքին՝ Վասիլիկին տեսնելու, բայց տեսավ Վասիլիկի դավաճանությոնը, ո՞ւր էր գնալու»: Վարդանը բարձր ասաց՝ բանտ…
Տարբեր ստեղծագործություններ վերլուծելիս, հերոսներին, կերպարները բնութագրելիս ես անմիջապես տեսնում էի, որ իմ Վարդանն ատում է չկամներին, նախանձներին: Հիշում եմ, երբ Թումանյանի մասին էի խոսում, առաջինը հիշեցի Չարենցի, Իսահակյանի, Տերյանի, Սևակի՝ Թումանյանին նվիրված հրաշք բնութագրումները, որոնք հուզմունքով արտասանում էր Վարդանը.
«Մեզանից ոչ մեկի թռիչքը Թումանյանի գոհարակերտ բարձունից այն կողմ չի անցել»: (Իսահակյան)
«Թումանյանից հետո կամ նոր խոսք պիտի ասել, կամ լռել»: (Տերյան)
«Կա Մեծարենց, կա Տերյան,
Եվ բազում այլ պոետներ կան,
Բայց Թումանյանն է անհաս
Արարատը մեր նոր քերթություն»: (Եղ. Չարենց)
Իմ Վարդանը, իմ տղան (Վարդանի մայրը՝ հերոս ծնած, սնած, դաստիարակած (ամենակարևորը) հրաշք Զարիկը ինձ տվել է իրավունք, որ Վարդանին նաև իմը համարեմ, որով ես երջանիկ եմ զգում:
Վարդանը շատ լավ էր սովորում բոլոր առարկաները. նա ինքնուրույն (առանց կրկնուսույցների. առաջ չկային դրանք. աշակերտներ էին ու նրանց ուսուցիչները) քննություններ հանձնեց համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետում և ընդունվեց:
Հիմա գրում եմ այս տոերը, ձեռքերս դողում են. 39 տարի առաջ էր դուռը թակեցին, բացեցի. Վարդանս էր. ընդունելության քննությունից էր գալիս, գրկեցի, համբուրեցի, ասաց. «Ընկե՛ր Ավագյան, ազատ շարադրություն եմ գրել՝ «Ձորի Միրոն»: Բարձր գնահատական ստացավ: Հիմա եմ ասում, որ այդ օրը, երբ մեր տանը նա ինձ պատմում էր, թե ինչպես է գրել «Ձորի Միրոն», ես հիացած նրան էի նայում. իմ առջև նստած էր ժամանակից շուտ հասունացած, խելացի, միաժամանակ շա՜տ հասուն ու զուսպ մի երիտասարդ:
Վարդանս ծառայեց Աֆղանստանում: Նա այնտեղից եկավ արդեն զենքին, կռվին տիրապետո, բազում մարտակարգեր տեսած, դրանց մասնակցած իսկական զինվոր: Այստեղ էլ կար Աստծո ձեռքը… Սկսվել էր Արցախյան գոյամարտը:
Տիկին Զարիկը եկավ դպրոց և ասաց, որ Վարդանը գնում է Արցախ: Վարդանին կանչեցի դպրոց, խոսեցինք. հիմա չեմ ուզում ասել իմ ու իմ Վարդանի խոսակցությունը, միայն մի կտոր ասեմ. «Ընկե՛ր Ավագյան,Դուք ևս իմ մեջ ներարկել եք հայրենասիրություն երեք տարի շարունակ. երբ «Վարդանանք» էինք անցնում, ասացիք, որ մայրիկս իմ անունը Վարդան է դրել, որ Վարդան Մամիկոնյանի նման ծառայեմ իմ ժոովրդին վտանգի օրհասական պահին, իսկ երբ Մուրացան էինք անցնում, Դուք ասացիք, որ Արցախը հայ ժոովրդի հազարամյա հողն է, որ այն ժամանակ, երբ հայ ժոովուրդը հրաշքներ էր ստեղծում, ազերիները, որոնք տառեր անգամ չունեին, քոչվոր ցեղեր էին, որ Շուշին մեր կրթության օրրաններից մեկն էր. այն մերը պետք է լինի. եկել է այդ պահը, և ես գնում եմ….
Ես գրեթե բառացի ասացի Վարդանիս խոսքը: Այդ պահին ես ու Վարդանն արդեն դպրոցից դուրս էինք եկել և կամուրջի մոտ էինք (Գետառի սակավաջուր մի վտակ հոսում էր դպրոցի մոտով. վտակի վրա կամուրջ էր կառուցված): Ոչ ոք այդ պահին չկար. ես ու Վարդանն էինք: Ես նայում էի Վարդանին, որն այդ պահին ինձ մի հսկա էր երևում: Նա բռնել էր ձեռքերս, որոնք դողում էին: Այդ պահին ես ինձ ուսուցիչ չէի զգում. Վարդանն էր ինձ դաս տալիս… Ես գրկեցի նրան, համբուրեցի, բարի ճանապարհ մաղթեցի: Նա ասաց. «Ես կգամ, ընկե՛ր Ավագյան, մեր հաղթանակից հետո, որն անպայման մերն է լինելու, կշարունակեմ սովորել համալսարանում, որ Ձեր ուզած իրավաբանը դառնամ…»:
Ես շատ պարգևների, բարձր կոչումների եմ արժանացել, ինձ 50 տարի շարունակ մեծարել են կրթության բնագավառի պաշտոնյաներ, այդ բնագավառի այլ աշխատողներ, ինձ գնահատանքի ու շնորհակալության անմոռաց խոսքեր է ասել Կարեն Սերոբի Դեմիրճյանը (հավերժ փառք)… Բայց այդ բոլոր գնահատականների բարձրակետը եղել է իմ Վարդանի՝ իմ հրաշք աշակերտի գնահատականը:
Երբ բնութագրում էինք Վարդան Մամիկոնյանի թիկնապահ Արծվիին, ասացի. «Երեխանե՛ր, ինչո՞ւ Արծվին Դշխոյին չէր ասում սիրո խոսքեր, անտարբեր էր ձևանում, երբ ամբողջ հոգով սիրում էր նրան»: Պատասխանեց Վարդանը. «Արծվին գիտեր, որ շուտով սկսվելու է պատերազմը, գուցե ինքը զոհվի, ինչո՞ւ Դշխոն ցավ ապրի»:
Հիմա ես անանց հուզմունքով եմ հիշում այդ պատասխանը և խոսում եմ Վարդանիս հետ. «Վարդա՛ն, տղա՛ս, ո՞վ էր այն երջանիկ աղջիկը, որին դու սիրո խոսքեր պիտի ասեիր , պիտի Քո հրաշք սիրտը՝ սիրով լեցուն, բացեիր նրա առաջ, ու նա պիտի լիներ երջանկագույնը բոլորի մեջ»: Ես հիմա մտածում եմ, որ գուցե արդեն գիտեիր, որ Աստված քո առաջ մի ուրիշ ճանապարհ է բացելու, որ քեզ Արցախն էր կանչելու, որ սիրո ծաիկների փոխարեն քո ուժեղ ձեռքերում զենքը պիտի խաղա, որ արդար կռիվ ես մղելու և հերոսանալու:
Հ. Գ.
Իմ հրաշք տղա, գալու է օրը, և Տիգրանի, Արմինեի զավակները, թոռնելը կգնան Էրգիր, կմտնեն Շիշլիի գերեզմանատուն և մոմեր կվառեն Դուրյանի և մյուսների շիրմաքարերին ու կասեն. «Մեր հերոս, հերոս քեռի, հորեղբայր, Քո կիսատ մնացած իղձը կատարվեց…»:
Հույզով մեռավ նա, հուշքով կապրի դեռ,
Ծառերուն նման, որ թարմ ու դալար
Իր գերեզմանին կ՛ելնեն քովն ի վեր.
Հիաքներ կ՛երթան իրեն ետևեն….
Նժդեհի 56 հասցեում գտնվում է Վարդանի անվան տուն-թանգարան-գրադարանը, որի ամեն մի անկյունում լույս ու ջերմություն կա: Այդ տանը մի սրբազան երկյուղածություն է իջնում վրադ, մանավանդ, երբ հերոսի մեծադիր նկարի առջեւ տեսնում ես նկարներն այն փոքրիկների, ովքեր հերոսի պատվին Վարդան անունն են կրում: Նրանք Վարդանի մտերիմների որդիներն են, որոնց իրենց ծնողները որպես Դուշմաններ են դաստիարակում: Ինչպես կասեր Զարիկ մայրիկը. «Քո անունով երգեր են գրվում, քո անունով որդիներ են ծնվում»:
Դուշման Վարդան 